ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

ایجاز نحوی در شاهنامه با بررسی جملات مرکب در جلد اول (مطالعۀ موردی: ناهمپایگی کانونی همراه با افزوده)

صفحه (117 - 140)
آرزو شمس ، شبنم حاتم‌پور (نویسنده مسئول)، فریدون طهماسبی ، فرزانه سرخی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1401

چکیده

هدف و زمینه: جمله بزرگترین واحد زبانی در ساختمان زبان فارسی است که در رأس کلمه و گروه قرار میگیرد. در این مقاله با توجه به بخش نحوی نظریۀ نقش و ارجاع، جملات مرکب در جلد اول شاهنامه بررسی میشود و به این پرسشها پاسخ خواهد داد که آیا با بررسی جملات مرکب در شاهنامه میتوان ایجاز شاهنامه را ثابت کرد؟ ساختمان جملات مرکّب در بخش ناهمپایگی کانونی همراه با افزوده، از چه الگویی پیروی میکند؟

روش مطالعه: این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. در این مقاله ابتدا از طریق محاسبۀ جدول مورگان، حجم نمونه در جلد اول تعیین شد، سپس ابیات بصورت جداگانه در جدول مورگان قرار گرفت و قلمرو پژوهش به دست آمد.

یافته ها: جملات مرکب شاهنامه در سطح نحوی به ترتیب بسامد از سه الگو بهره برده ‌است: الف) جملۀ پیرو در مصراع اول و پایه در مصراع دوم، ب) جملات پایه و پیرو در یک مصراع، ج) جملات پیرو در مصراع دوم و پایه در مصراع اول.

نتیجه گیری: در جلد اول، 225 بیت شامل جملات مرکب است و از این میان،20 بیت به ناهمپایگی کانونی همراه با افزوده اختصاص دارد. در جملات مرکبی که عدم توصیف مشاهده میشود، اطناب جایگاهی ندارد و با وجود حذفهای اجزای جمله به قرینه، میتوان به حضور پررنگ ایجاز در این جملات پی برد. با توجه ‌به کاربرد جملات مرکب در یک بیت و عدم گسترش جمله به بیت یا ابیات بعد، ساختمان زبانی شاهنامه دارای ایجاز ساختاری در نحو کلام است که ایجاز به روش حذف بیشترین بسامد را دارد.

کلمات کلیدی
شاهنامه , جملات مرکب , ناهمپایگی کانونی , ایجاز , حذف

• احمدی گیوی، حسن و انوری، حسن. (1385). دستورزبان فارسی. ج 1، تهران: فاطمی.
• حیدری، جبرائیل. (1395). «بررسی تفاوت سبکهای نثرفنّی دبیرانه و مرسل علمی در سطح ساختمان نحوی جملات مرکّب، با تکیه بر تاریخ جهانگشای جوینی و اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین»، پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی‌ارشد، مازندران، دانشکدۀ علوم ‌انسانی دانشگاه مازندران.
• خیامپور، عبدالرسول. (1386). دستورزبان فارسی. تهران: ستوده.
• دهخدا، علی اکبر. (1371). لغتنامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شریعت، محمدجواد. (1385). دستورزبان فارسی. تهران: اساطیر.
• شفایی، احمد. (1363). مبانی علمی دستورزبان فارسی. تهران: نوین.
• صادقی، علی‌اشرف و ارژنگ، غلامرضا. (1373). دستورزبان فارسی سال دوم، سوم و چهارم دبیرستان. تهران: آموزش و پرورش.
• صیادکوه، اکبر و دست‌موزه، حسن. (1396). «کارکرد جمله های مرکب در بوستان سعدی». مجلۀ فنون ادبی، سال نهم، شمارۀ پیاپی 19، صص 83-202.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، ج 1، به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
• قادری، تیمور. (1381). «جملات ناهمپایه در زبان سغدی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ مسلسل 17، صص 383- 392.
• قریب، عبدالعظیم و دیگران. (1363). دستورزبان فارسی. تهران: پارس.
• کزازی، میرجلال. (1380). از گونه ای دیگر: جستاری در فرهنگ و ادب ایران. تهران: نشر مرکز.
• مشکوۀالدینی، مهدی. (1385). دستورزبان فارسی (واژگان و پیوندهای ساختی). تهران: سمت.
• معین، محمد. (1380). فرهنگ فارسی معین. تهران: زرین.
• ناتل خانلری، پرویز. (1384). دستورزبان فارسی. تهران: توس.
• وحیدیان کامیار، تقی و عمرانی، غلامرضا. (1391). دستورزبان فارسی 1. تهران: سمت.
• Van Valin, Robert D. Jr. (2001). Functional Linguistics in The Handbook of Linguistics. Mark Aronoff and Janie Reos-Miller, Blackwell.
• Van Valin, Robert D. Jr. (2005). Exploring the Syntax-Semantics Interface. Cambridge University Press.